معمای پویایی آنکارا در بغداد؛ نقشه اردوغان برای عراق

۲۲ آوریل، رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه برای دیدار با نخست‌وزیر عراق، محمد شیاع السودانی، به بغداد سفر کرد. در جریان این سفر چندین توافقنامه دوجانبه مهم در زمینه‌های انرژی، آب، امنیت، تجارت و حمل و نقل امضا شد؛ توافق‌هایی که نشان دهنده تمایل متقابل آنکارا و بغداد برای بهبود روابط بود. با توجه به ماهیت پرآشوب روابط عراق و ترکیه از دهه ۱۹۵۰، این تحول می‌تواند نقطه عطفی تاریخی قلمداد شود. حال سوال این است، چرا ترکیه و عراق اکنون روابط خود را اصلاح می‌کنند و این بازنشانی چه پیامد‌هایی برای خاورمیانه و ایالات متحده دارد؟

به نوشته موسسه واشنگتن، پس از کودتای ۱۹۵۸ علیه ملک فیصل دوم، روابط ترکیه و عراق تیره شد. این کودتا و متعاقب آن ظهور رژیم سوسیالیستی بعث در بغداد عراق و ترکیه عضو ناتو را در طول جنگ سرد در برابر یکدیگر قرار داد. اختلافات دوجانبه مختلفی نیز ظاهر شد، بالاخص در باب حقوق آب در رودخانه‌های دجله و فرات، جایی که ترکیه کنترل بالادست را در دست دارد. روابط پس از جنگ سرد در دهه ۱۹۹۰، زمانی که شمال کوهستانی عراق به بهشتی برای حزب کارگران کردستان (PKK) تبدیل شد، ادامه یافت، گروهی که از دهه ۱۹۸۰ علیه دولت ترکیه فعالیت دارد. با پایان حکومت صدام حسین در سال ۲۰۰۳ روابط دو بازیگر بهبود یافت. اما دو گزاره، امتناع ترکیه از مشارکت در ائتلاف تحت رهبری ایالات متحده و نفوذ فزاینده ایران در عراق، آنکارا را از نقش آفرینی در بغداد دور نگاه داشت. نفوذ ترکیه به جامعه کوچک ترکمن عراق، سنگر عرب سنی در استان موصل و منطقه کردستان در شمال محدود شد. به نوبه خود، بغداد درگیر منازعات داخلی و چالش برای برقراری توازن در روابط با ایران و ایالات متحده بود و فرصت چندانی برای تعامل با انکارا نداشت.

دیدار اخیر اردوغان و سودانی که در جریانش دو طرف به مسائل مورد اختلاف پرداخته اند، امید‌ها در باب ارتقای روابط دو کشور و حضور بیشتر ترکیه در عراق را افزایش داده است. از زمانی که ترکیه ساخت سد‌های بزرگ برق آبی بر روی دجله و فرات در دهه ۱۹۷۰ را آغاز کرد، عراق و سوریه نگرانی عمیق خود را در مورد اینکه آنکارا به طور بالقوه از سلاح آب علیه این دو بازیگر استفاده کند را مطرح کردند. در سال ۱۹۸۳، سه کشور کمیته فنی مشترکی را برای بحث در مورد مدیریت رودخانه‌ها تشکیل دادند، اما علیرغم امضای ترتیبات دوجانبه، هرگز به یک توافق سه جانبه نرسیدند. به عنوان مثال، در سال ۱۹۸۷، آنکارا با دمشق معاهده‌ای امضا کرد که بر اساس آن ۵۰۰ متر مکعب آب در ثانیه از فرات آزاد می‌شود. سه سال بعد، دمشق قراردادی را با بغداد امضا کرد که در آن وعده ۵۸ درصد از این آب به عراق داده شد. توافق عراق و ترکیه همچنان حلقه مفقوده است. علاوه بر این، آنکارا در باب اب‌های جمع شده پشت سد‌های بزرگ خود مانند کبان، کاراکایا و آتاتورک در فرات و ایلیسو در دجله، جریان هر دو رودخانه را کاهش داده یا قطع کرده است. این کشور همچنین به دلایل ژئوپلیتیکی الگوی سال ۱۹۹۰ (بازه زمانی که عراق به کویت حمله کرد) را تکرار کرد، یعنی سد‌ها را بست. چنین تحرکاتی در طول تاریخ باعث شده که بغداد و دمشق در مورد امنیت آبی خود احساس آسیب پذیری کرده و برای حراست از خود به اهرم هایی، چون تقویت رابطه با اتحاد جماهیر شوروی و پناه دادن به پ ک ک متوسل شوند. 

در اجلاس ماه گذشته، ترکیه و عراق توافقنامه چارچوب همکاری و یادداشت‌های تفاهم مختلفی را با هدف «تخصیص عادلانه و برابر آب‌های فرامرزی و ایجاد هدفی برای استفاده بهینه و معقول از آب» امضا کردند. آنکارا همچنین متعهد به ارائه کمک‌های فنی در زمینه مدیریت آب، از جمله سیستم‌ها و تکنیک‌های آبیاری مدرن شد. آزمون واقعی در این است که آیا شرکت‌های ترکیه‌ای می‌توانند پروژه‌های کشاورزی را در خاک عراق که درگیر چالش‌های حاکمیتی و تهدیدات بالقوه پ‌ک‌ک هست، اجرایی کند. پ ک ک در دهه ۱۹۹۰، پ‌ک‌ک اردوگاه‌های متعددی را در امتداد مناطق مرزی کوهستانی عراق با ایران و ترکیه ساخت و از خلاء قدرت و نهایتاً منطقه پرواز ممنوع توسط ایالات متحده در شمال استفاده کرد. چه قبل و چه پس از سرنگونی صدام، آنکارا به طور مکرر دستور حمله نظامی به منظور هدف قرار دادن این اردوگاه‌ها را صادر می‌کرد و انتقاد شدید بغداد را به دلیل نقض حاکمیتش برانگیخت. امروز، ترکیه نزدیک به چهل پایگاه نظامی در داخل عراق دارد، با استفاده از هواپیما‌های بدون سرنشین و کمپین‌های نظامی فصلی فشار بر پ‌ک‌ک را تشدید کرده است. آنکارا همچنین نگران است که یگان‌های مقاومت سنجار (YBS) وابسته به پ. ک. ک، بودجه دولت عراق را به عنوان بخشی از نیرو‌های بسیج مردمی (PMF) دریافت کنند.

پیش از سفر اردوغان، عراق رسماً پ‌ک‌ک را به عنوان یک «سازمان ممنوعه» معرفی کرد. از این رو، حمله نظامی بعدی ترکیه، می‌تواند معادلات در این زمینه را به نفع آنکارا تغییر دهد. اردوغان قول داده که منطقه‌ای را برای دفاع از مرز در برابر نفوذ پ ک ک ایجاد کند. در ازای آن، بغداد یک معامله آبی و «جاده توسعه» را به دست می‌آورد. جاده توسعه، پروژه‌ای تجاری است که اقیانوس هند را به اروپا متصل می‌کند. بخشی از این مسیر از بندر الفاو عراق از طریق زمینی به بنادر مدیترانه ترکیه اتصال پیدا می‌کند. اجرای پروژه جاده توسعه همزمانی داشت با رونمایی بایدن از کریدور اقتصادی هند-خاورمیانه-اروپا (IMEC)؛ کردیدوری که عراق و ترکیه غایبان بزرگ آن هستند. پروژه جاده توسعه به دلیل وقوع جنگ حماس و اسرائیل و حملات به کشتیرانی دریای سرخ و چالش‌های دیگر برای کریدور پیشنهادی ایالات متحده امروز قابلیت اجرایی بیشتری دارد. اردوغان در جریان این نشست به سودانی قول داد که آنکارا در جاده توسعه سرمایه گذاری خواهد کرد؛ طرحی که از حمایت مالی قطر و امارات متحده عربی نیز برخوردار شده است.

در صورت اجرایی شدن پروژه جاده توسعه، وابستگی متقابل اقتصادی بیشتری بین ترکیه و عراق ایجاد خواهد شد و دوبازیگر را مجبور می‌کند به جای تشدید تنش ها، اختلافات خود را حل کنند. شرکت‌هایی از بخش ساخت و ساز ترکیه احتمالاً بسیاری از زیرساخت‌های بزرگراه و راه‌آهن را در سراسر عراق خواهند ساخت. نقش اقلیم کردستان در این ابتکار همچنان نامشخص است. بسیاری در حزب مسلط دموکرات کردستان (KDP) نگران هستند که جاده توسعه قلمرو آن‌ها را دور زده و انحصار آن‌ها را بر تجارت فرامرزی با ترکیه تضعیف کند. در این میان، آنکارا علیه رقیب حزب دمکرات کردستان، اتحادیه میهنی کردستان (PUK) فعالیت دارد و آن را به پناه دادن به پ‌ک‌ک متهم کرده است. برای مثال، ترکیش ایرلاینز پرواز‌های آنکارا به سلیمانیه مقر اتحادیه میهنی کردستان را متوقف و این گروه را منزوی کرده است. تمرکز مجدد ترکیه بر عراق چالش‌ها و فرصت‌هایی را برای ایالات متحده ایجاد می‌کند، بالاخص با توجه به روابط پرتنش واشنگتن با آنکارا. شاید یکی از دلایل تحرکات فعلی ترکیه ناشی از پیش بینی خروج نیرو‌های آمریکایی از این کشور باشد. علاوه بر این، از آنجایی که خاورمیانه به عرصه رقابت اقتصادی فزاینده ایالات متحده با چین تبدیل شده، ترکیه قصد دارد در تغییر شکل مسیر‌های تجاری جهانی، تا حدی از طریق همکاری با عراق، نقشی ایفا کند. خلاء ناشی از خروج آمریکا نیز ممکن است روابط صمیمانه ترکیه با ایران را تقویت کند. در عین حال، منافع ترکیه در عراق می‌تواند با اولویت‌های ایالات متحده همسو شود. در عرصه‌ای گسترده‌تر آنکارا قصد دارد در محور شمال به جنوب نفوذ ترکیه را در سراسر عراق تا خلیج فارس برجسته کند. دراین نقطه ممکن است منافع تهران و آنکارا مقابل هم قرار بگیرد.

منبع: روزنامه هم میهن